Hồi tháng 10 vừa qua, chị Tống Thị Xuyến (phường Trung Mỹ Tây, quận 12, TP.HCM) đến BHXH quận 12 làm thủ tục nhận BHXH một lần. Một thời gian sau, chị Xuyến được cán bộ chuyên quản của BHXH quận 12 yêu cầu bổ sung, hoàn thiện hồ sơ do đã vi phạm điều khoản nhận BHXH một lần. Đồng thời, đề nghị chị Xuyến liên hệ với BHXH quận 12 để hoàn trả số tiền nhận BHXH một lần và bảo lưu lại quá trình tham gia trên sổ BHXH…

Phiếu yêu cầu chị Tống Thị Xuyến bổ sung, hoàn thiện hồ sơ

Về trường hợp này, trả lời phóng viên, bà Đặng Thị Bé Nhỏ- Phó Giám đốc BHXH quận 12 cho biết, chị Xuyến có một sổ BHXH đã rút một lần năm 2011 cho giai đoạn 2009-2010. Ngày 3/10/2023, chị Xuyến gộp sổ tại BHXH tỉnh Bình Dương, đến khi nộp sổ mới đã gộp tại BHXH quận 12 để nhận chế độ một lần, thì BHXH quận 12 mới phát hiện, trước giai đoạn 2009-2010, chị Xuyến đã có quá trình tham gia BHXH tại một DN khác được 4 tháng.

“NLĐ đã vi phạm điều kiện nhận BHXH một lần thời điểm năm 2011, theo Công văn 4716/BLĐTBXH-BHXH. Vì vậy, BHXH quận 12 phải chờ hướng dẫn của BHXH Thành phố mới xử lý hồ sơ cho NLĐ được. Hướng xử lý là NLĐ phải hoàn trả lại tiền của giai đoạn đã nhận BHXH một lần trước đó, rồi làm thủ tục gộp sổ BHXH toàn bộ quá trình lại, sau đó mới có thể nộp hồ sơ từ đầu để nhận BHXH một lần của cả quá trình”- bà Bé Nhỏ cho hay.

Cũng bị “treo” hồ sơ được phát hiện trước đây có tham gia BHXH tại một DN khác, chị Mai (huyện Hóc Môn) cho biết, năm 2013 chị làm thủ tục nhận BHXH cho giai đoạn 2008-2012. Tuy nhiên, sau 10 năm đi nhận BHXH một lần, cơ quan BHXH lại phát hiện giai đoạn 2007 đã được một DN đóng BHXH nhưng chưa gộp vào sổ của giai đoạn 2008-2012. Vì vậy, cơ quan BHXH yêu cầu phải hoàn trả số tiền đã nhận BHXH một lần của giai đoạn này để giải quyết lại.

Gỡ vướng sao cho trọn vẹn?

Liên quan đến vướng mắc này, qua tìm hiểu được biết, có nhiều địa phương gặp phải. Thời điểm đầu năm 2023, Phó Tổng Giám đốc BHXH Việt Nam Lê Hùng Sơn đã ký Công văn số 502/BHXH-CSXH gửi Bộ LĐ-TB&XH về giải quyết vướng mắc trong giải quyết hưởng BHXH một lần. Theo đó, trong thực tiễn tổ chức thực hiện phát sinh những trường hợp giải quyết hưởng BHXH một lần bị cơ quan kiểm toán coi là vi phạm điều kiện sau một năm nghỉ việc không tiếp tục đóng BHXH. Nguyên nhân chính, theo BHXH Việt Nam, là do phát sinh tăng thu BHXH sau khi đã giải quyết hưởng BHXH một lần.

NLĐ nộp hồ sơ tại BHXH quận 12 (TP.HCM)

Như vậy, một số trường hợp bản thân NLĐ không xác định được có vi phạm điều kiện hưởng hay không do sau khi nghỉ việc, NLĐ tiếp tục đi làm và giao kết HĐLĐ có nội dung thử việc chưa phải đóng BHXH, khi đủ điều kiện đã được giải quyết hưởng BHXH một lần cho thời gian đóng BHXH trước đó. Tuy nhiên, trong trường hợp thử việc đạt yêu cầu, người SDLĐ tiếp tục thực hiện HĐLĐ đã giao kết với NLĐ và phát sinh truy đóng BHXH từ lúc NLĐ giao kết hợp HĐLĐ thử việc (trước khi hưởng BHXH một lần).

Các trường hợp trên là nguyên nhân bất khả kháng đối với cơ quan BHXH, vì tại thời điểm cơ quan BHXH giải quyết BHXH một lần, NLĐ đã đủ điều kiện sau một năm nghỉ việc không tham gia BHXH. Tuy nhiên, sau đó cơ quan BHXH nhận được đề nghị truy thu (truy đóng) BHXH cho NLĐ (đã được giải quyết BHXH một lần) cho khoảng thời gian trong thời gian một năm không tham gia BHXH và cơ quan BHXH cũng đã thực hiện truy thu BHXH theo đúng quy định. Điều này dẫn đến, khi cơ quan kiểm toán, thanh tra rà soát dữ liệu giải quyết chế độ BHXH, đã yêu cầu cơ quan BHXH thu hồi lại số tiền đã giải quyết hưởng BHXH một lần của NLĐ.

Phó Tổng Giám đốc Lê Hùng Sơn phân tích và cho rằng, đối với trường hợp này, hiện nay cơ quan BHXH phải ra quyết định hủy quyết định hưởng BHXH một lần, thu hồi số tiền đã chi trả để bảo lưu thời gian đóng BHXH và gộp quá trình đóng trên sổ BHXH. Trên thực tế, vướng mắc này cần được phân tích toàn diện theo các khía cạnh như sau: Thứ nhất, về việc giải quyết hưởng BHXH một lần, thì tại thời điểm giải quyết, cơ quan BHXH căn cứ trên các thông tin, giấy tờ hiện có, bao gồm đơn đề nghị có cam kết của NLĐ, đối chiếu với dữ liệu đóng BHXH để xác định hiện đang không tham gia, để giải quyết và đã giải quyết đúng quy định của pháp luật. Thứ hai, về việc truy thu BHXH, sau khi đã giải quyết BHXH một lần đúng quy định tại thời điểm NLĐ nộp hồ sơ, cơ quan BHXH nhận được yêu cầu truy thu BHXH từ người SDLĐ hoặc cơ quan thanh tra, kiểm toán cho thời gian trước khi giải quyết và cơ quan BHXH cũng phải thực hiện theo quy định. Thứ ba, về việc thu hồi số tiền BHXH một lần đối với các trường hợp này gặp rất nhiều khó khăn và làm phát sinh khối lượng công việc lớn cho cơ quan BHXH, trong nhiều trường hợp việc thu hồi không khả thi.

Mới đây, hồi đầu tháng 10/2023, Thứ trưởng Bộ LĐ-TB&XH Nguyễn Bá Hoan đã ký Công văn số 4716/BLĐTBXH-BHXH trả lời vấn đề này, trong đó cho rằng: “Đối với NLĐ không đảm bảo điều kiện sau một năm nghỉ việc không đóng BHXH thì không thuộc trường hợp hưởng BHXH một lần theo quy định. Trường hợp đã được hưởng nhưng sau đó phát hiện việc hưởng đó không đúng quy định thì cơ quan BHXH thực hiện truy thu số tiền đã hưởng không đúng quy định pháp luật”. Ngoài ra, Bộ LĐ-TB&XH cũng đề nghị, đối với các trường hợp, tình huống khách quan không do chủ ý của NLĐ, thì BHXH Việt Nam rà soát, tổng hợp, kiến nghị, đề xuất sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện các quy định pháp luật để việc giải quyết và chi trả chế độ đảm bảo đúng quy định pháp luật…

Trao đổi với phóng viên, bà Nguyễn Thị Hồng Nga- Phó Trưởng phòng Chế độ BHXH (BHXH TP.HCM) cho biết, BHXH Thành phố đã họp triển khai Công văn số 4716. Tuy nhiên, theo Luật sư Nguyễn Giang Nam (TP.HCM), hướng dẫn xử lý của Bộ LĐ-TB&XH vừa gây khó cho NLĐ, vừa khổ cho cơ quan BHXH, trong khi quỹ BHXH phải tăng thêm phần chi trả. Cụ thể, với NLĐ, việc nhận BHXH một lần ở một giai đoạn đã được giải quyết hoàn tất. Ở thời điểm này, NLĐ không sai, còn cơ quan BHXH cũng đã căn cứ đầy đủ cơ sở pháp lý để giải quyết hoàn tất hồ sơ cho NLĐ. Do đó, đáng ra giai đoạn này phải được loại bỏ ra ngoài và NLĐ chỉ cần gộp sổ ở giai đoạn đóng BHXH phát hiện trước đó và quá trình sau này là hoàn tất.

Còn nếu theo yêu cầu của Bộ LĐ-TB&XH sẽ khiến NLĐ vừa phải tìm nguồn để trả lại số tiền BHXH một lần đã nhận, vừa phải đi nhiều nơi để gộp lại sổ BHXH từ đầu, nên sẽ rất khó khăn. Quy trình này cũng tạo ra thêm nhiều phần việc cho cơ quan BHXH như ra quyết định hủy quá trình nhận BHXH một lần; cơ quan BHXH các địa phương khác phải làm lại thủ tục gộp sổ cho NLĐ, tiếp nhận hồ sơ từ đầu. Ngoài ra, do yếu tố trượt giá, nên giá trị đồng tiền NLĐ nhận cách đây tới cả chục năm cũng khác so với hiện nay.