Thời gian qua, chính sách BHXH và chính sách BH thất nghiệp đã phát huy hiệu quả vai trò của mình trong việc bảo đảm an sinh xã hội, giúp người lao động ổn định cuộc sống. Đặc biệt, trong bối cảnh dịch Covid-19 diễn biến phức tạp, hàng triệu lao động bị mất việc, ngừng việc, chính sách BH thất nghiệp đã thật sự trở thành chỗ dựa cho người lao động, giúp họ có nguồn tài chính vượt qua khó khăn, duy trì cuộc sống, vơi bớt những áp lực về kinh tế trong mùa dịch. Ngoài ra, chính sách BH thất nghiệp cũng giúp người lao động có cơ hội được hỗ trợ học nghề, chuyển đổi nghề nghiệp, từ đó tìm kiếm những cơ hội nghề nghiệp mới chất lượng hơn cho bản thân.

Theo thống kê của BHXH Việt Nam, trong năm 2020, tổng số chi quỹ BH thất nghiệp thực hiện là 17.149 tỷ đồng, tăng 35,73% (tương đương 4.514 tỷ đồng) so năm 2019; trong đó: người hưởng trợ cấp thất nghiệp là 1.065.969 người (tăng 21,1%) với số chi là 16.312 tỷ đồng; chi hỗ trợ học nghề là 72 tỷ đồng; chi đóng BHYT cho người hưởng trợ cấp thất nghiệp là 765 tỷ đồng. Có thể thấy, số người nhận chế độ trợ cấp thất nghiệp năm 2020 tăng cao so các năm trước chủ yếu là do dịch Covid-19 đã tác động lớn đến tình hình sản xuất, kinh doanh, một số doanh nghiệp phải tạm dừng hoạt động, bị giải thể, cắt giảm lao động, người lao động không có việc làm phải nghỉ việc, tình trạng thất nghiệp và thiếu việc làm tăng lên. Còn trong bảy tháng đầu năm 2021, ngành BHXH Việt Nam đã tiếp nhận và chi trả  BH thất nghiệp cho 511.915 người hưởng mới, trong đó: 500.883 người hưởng trợ cấp thất nghiệp; 11.031 người được hỗ trợ học nghề.

Trong bối cảnh dịch Covid-19 diễn biến phức tạp, thực hiện Nghị quyết số 68/NQ-CP ngày 1/7/2021 của Chính phủ và Quyết định số 23/2021/QĐ-TTg ngày 7/7/2021 của Thủ tướng Chính phủ, ngành BHXH Việt Nam đã đưa ra nhiều giải pháp quyết liệt để người lao động và người sử dụng lao động trong cả nước được thụ hưởng chính sách hỗ trợ về BHXH, BH thất nghiệp một cách nhanh chóng, thuận lợi nhất. 

Tính đến hết ngày 17/9/2021, kết quả việc triển khai các chính sách hỗ trợ người lao động và người sử dụng lao động gặp khó khăn do dịch Covid-19 của ngành BHXH Việt Nam đạt được như sau: Thực hiện xong việc gửi thông báo điều chỉnh giảm mức đóng 0% vào Quỹ Bảo hiểm tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp cho 375 nghìn đơn vị sử dụng lao động, tương ứng 11,238 triệu lao động với số tiền tạm tính được điều chỉnh giảm vào quỹ (từ tháng 7/2021 đến tháng 6/2022) khoảng 4.322 tỷ đồng; tiếp nhận hồ sơ và giải quyết cho 552 đơn vị với 97.840 lao động tạm dừng đóng vào quỹ hưu trí và tử tuất với số tiền 674 tỷ đồng tại 51/63 tỉnh, thành phố. Xác nhận danh sách cho 1.212.780 lao động của 38.242 đơn vị sử dụng lao động để hưởng các chính sách hỗ trợ tại 62/63 tỉnh, thành phố. Trong đó, gồm: 945.559 lao động tạm hoãn hợp đồng lao động, nghỉ việc không lương của 35.045 đơn vị; 152.817 lao động ngừng việc để nhận hỗ trợ 1 triệu đồng/người của 2.136 đơn vị... và 1.293 lao động được đào tạo, bồi dưỡng, nâng cao trình độ kỹ năng nghề để duy trì việc làm của 14 đơn vị, hưởng lợi từ gói an sinh 26 nghìn tỷ đồng của Nghị quyết số 68. Ước tính, khoảng 4.500 tỷ đồng từ Quỹ Bảo hiểm thất nghiệp sẽ được sử dụng để đào tạo lại cho người lao động theo chính sách này.

Cân đối thu - chi các quỹ BHXH 

Có thể thấy, một trong các mục tiêu quan trọng của quản lý và sử dụng các quỹ BHXH đó là phải bảo đảm cân đối thu - chi các quỹ BHXH để bảo đảm nguồn tài chính chi trả các chế độ BHXH, BH thất nghiệp cho người hưởng và bù đắp một phần lạm phát cho người hưởng các chế độ BHXH thông qua việc thực hiện điều chỉnh lương hưu, trợ cấp BHXH cho người hưởng theo quy định.

Để bảo đảm cân đối thu - chi các quỹ BHXH, ngoài việc chi trả các chế độ cho người hưởng, phần kết dư của quỹ BHXH còn được sử dụng đầu tư để bảo toàn, tăng trưởng quỹ, bảo đảm nguồn kinh phí để chi trả các chế độ như hưu trí, tử tuất, TNLĐ-BNN cho người lao động trong dài hạn. Nguyên tắc và hình thức đầu tư các quỹ BHXH được pháp luật về BHXH quy định rất cụ thể và hoạt động đầu tư được đặt dưới sự giám sát của các cơ quan quản lý nhà nước về BHXH, Hội đồng quản lý BHXH Việt Nam, Chính phủ và Quốc hội, bảo đảm chặt chẽ, minh bạch. 

Có thể thấy, các quỹ BHXH hiện nay đều đang bảo đảm cân đối thu - chi. Song với vai trò của quỹ BHXH là bảo đảm an sinh xã hội cho người tham gia theo quy định của Luật BHXH và phải bảo đảm đúng nguyên tắc đóng - hưởng, có chia sẻ thì mục tiêu bảo đảm cân đối quỹ trong dài hạn cho các chế độ hưu trí, tử tuất, TNLĐ-BNN cần được cân nhắc hết sức thận trọng, kỹ càng, đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam đang đối mặt với sự thay đổi lớn về đặc điểm của quy mô và cơ cấu dân số (già hóa dân số).

Thực tế cho thấy, quan niệm cho rằng các quỹ ốm đau - thai sản, TNLĐ - BNN, BH thất nghiệp là quỹ ngắn hạn chỉ mang tính chất tương đối. Vì trong các chế độ ốm đau cũng có chế độ ốm đau đối với trường hợp mắc bệnh thuộc danh mục bệnh cần chữa trị dài ngày với thời gian hưởng chế độ của người lao động có thể kéo dài từ năm này qua năm khác. Hay quỹ bảo hiểm TNLĐ - BNN có nội dung chi các chế độ TNLĐ - BNN hằng tháng, có trường hợp thời gian hưởng chế độ hằng tháng còn dài hơn cả thời gian hưởng lương hưu (tỷ trọng chi chế độ TNLĐ - BNN hằng tháng chiếm hơn 70% tổng số chi quỹ bảo hiểm TNLĐ - BNN hằng năm). Đối với quỹ BH thất nghiệp, khi thời gian đóng BH thất nghiệp của người lao động tăng lên thì thời gian hưởng trợ cấp thất nghiệp của người lao động cũng tăng lên, vì thế số người hưởng trợ cấp thất nghiệp có thời gian hưởng tối đa cũng ngày một tăng lên. 

Vì vậy, Quỹ BH thất nghiệp và quỹ TNLĐ-BNN không hoàn toàn mang bản chất là quỹ tài chính ngắn hạn mà kết dư các quỹ này còn là nguồn lực về tài chính quan trọng của quốc gia để phòng ngừa, hỗ trợ chủ sử dụng lao động và người lao động trong trường hợp cấp bách, phi truyền thống như tình hình dịch Covid-19 hiện nay khi được Quốc hội, Ủy ban Thường vụ Quốc hội cho phép.

Mặc dù quỹ BH thất nghiệp còn kết dư khá lớn và bảo đảm cân đối trong dài hạn song trong bối cảnh đại dịch Covid-19 ảnh hưởng nghiêm trọng và còn diễn biến khó lường tác động đến toàn bộ hoạt động sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp, việc làm, thu nhập của người lao động thì việc sử dụng quỹ BH thất nghiệp để hỗ trợ cho người lao động và đơn vị sử dụng lao động tham gia BH thất nghiệp khi được Quốc hội cho phép cần được tính toán kỹ để bảo đảm cân đối quỹ trong dài hạn.