Triết lý Hồ Chí Minh về giáo dục

Cách mạng Tháng Tám thành công, Chủ tịch Hồ Chí Minh - người từng là thầy giáo và có hơn 30 năm hoạt động ở nước ngoài - hiểu rõ ý nghĩa sâu xa, vai trò to lớn của tri thức, xác định sự nghiệp bảo vệ nền độc lập dân tộc và kháng chiến kiến quốc là cuộc đấu tranh chống lại nhiều kẻ thù, trong đó có giặc dốt. Người đã đưa ra thông điệp ngay trong phiên họp đầu tiên của Hội đồng Chính phủ (03/09/1945): “Một dân tộc dốt là một dân tộc yếu” và đề nghị mở một chiến dịch để chống nạn mù chữ. Hàng loạt sắc lệnh liên quan tới giáo dục được Người ký như Sắc lệnh về việc thành lập Nha Bình dân học vụ (06/09/1945); Sắc lệnh về việc thiết lập một Quỹ tự trị cho Trường Đại học Việt Nam (10/10/1945); Sắc lệnh về việc thành lập Hội đồng Cố vấn học chính (10/10/1945); Sắc lệnh về việc thiết lập Ban Đại học Văn khoa tại Hà Nội (10/10/1945)... Sau cuộc Tổng tuyển cử bầu Quốc hội (06/01/1946), cùng với việc ra đời của nhiều Bộ, Bộ Giáo dục cũng được thành lập.
Để thực hiện nhiệm vụ của Nha Bình dân học vụ là cấp tốc xóa nạn mù chữ trong nhân dân, ngày 04/10/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh có lời hiệu triệu Chống nạn thất học. Nhấn mạnh một trong những công việc phải thực hiện cấp tốc trong lúc này là nâng cao dân trí, Người kêu gọi: “Muốn giữ vững nền độc lập, muốn làm cho dân mạnh nước giàu, mọi người Việt Nam phải hiểu biết quyền lợi của mình, bổn phận của mình, phải có kiến thức mới để có thể tham gia vào công cuộc xây dựng nước nhà, và trước hết phải biết đọc, biết viết chữ quốc ngữ”. Điều thú vị là Người cho rằng xóa bỏ nạn mù chữ cần tạo nên một phong trào giáo dục đại chúng, giáo dục cho tất cả mọi người. Đấy chính là nội dung chủ yếu của xã hội hóa giáo dục theo quan điểm của Đảng ta hiện nay. Người chỉ ra rằng học đọc và học viết có thể được tiến hành bất cứ ở đâu, dùng than, mặt đất hoặc lá chuối làm bút và giấy; ai cũng có thể học được: “Những người đã biết chữ dạy cho người chưa biết chữ. Những người chưa biết hãy gắng sức mà học cho biết. Vợ chưa biết thì chồng bảo, em chưa biết thì anh bảo, cha mẹ không biết thì con bảo, người ăn người làm không biết thì chủ nhà bảo, các người giàu có thì mở lớp học ở tư gia dạy cho những người không biết chữ ở hàng xóm láng giềng, các chủ ấp, chủ đồn điền, chủ hầm mỏ, nhà máy thì mở lớp học cho những tá điền, những người làm của mình. Phụ nữ lại cần phải học, đã lâu chị em bị kìm hãm, đây là lúc chị em phải cố gắng để kịp nam giới, để xứng đáng mình là một phần tử trong nước, có quyền bầu cử và ứng cử”.
Năm 1955, kỷ niệm 10 năm thành lập Nha Bình dân học vụ, Chủ tịch Hồ Chí Minh đưa ra thông điệp: “Dốt thì dại, dại thì hèn. Vì không chịu dại, chịu hèn, cho nên thanh toán nạn mù chữ là một trong những nhiệm vụ cấp bách và quan trọng của nhân dân các nước dân chủ mới”. Nội dung giáo dục phải phù hợp lứa tuổi, các cấp học tiểu học, trung học, đại học, góp phần giải quyết nhiệm vụ của từng giai đoạn lịch sử. Nội dung phải toàn diện về văn hóa, trí dục, đức dục, mỹ dục, thể dục. Nhiệm vụ từng cấp giáo dục cụ thể là: “Đại học thì cần kết hợp lý luận khoa học tiên tiến của các nước, kết hợp với thực tiễn của nước ta, để thiết thực giúp ích cho công cuộc kiến thiết nước nhà. Trung học thì cần đảm bảo cho học trò những tri thức phổ thông chắc chắn, thiết thực, thích hợp với nhu cầu và tiền đồ xây dựng nước nhà... Tiểu học thì cần giáo dục cho các cháu thiếu nhi yêu Tổ quốc, yêu nhân dân, yêu lao động, yêu khoa học, trọng của công”.
Về phương châm giáo dục, Chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng: “Học đi đôi với hành”, kết hợp giáo dục nhà trường - gia đình - xã hội. Chú trọng tự học, học suốt đời, học thực tiễn, học nhân dân, học bạn, học thầy, càng tiến bộ càng phải học. Việc học không bao giờ cùng. Mục đích của nền giáo dục là dạy và học để làm việc, làm người, đào tạo nên những công dân hữu ích, phục vụ Tổ quốc và nhân dân. Vì vậy, cách dạy học không phải là chạy theo kiến thức kiểu “nhồi nhét”, mà chú trọng một nền giáo dục “làm phát triển hoàn toàn những năng lực sẵn có của các em”, phải “bỏ những phần nào không cần thiết cho đời sống thực tế”. Dạy trẻ phải “giữ toàn vẹn tính vui vẻ hoạt bát, tự nhiên tự động trẻ trung của chúng, chớ nên làm cho chúng hóa ra già cả”; “Phải nêu cao tác phong độc lập suy nghĩ và tự do tư tưởng. Đọc tài liệu thì phải đào sâu hiểu kỹ, không tin một cách mù quáng từng câu một trong sách, có vấn đề chưa thông suốt thì mạnh dạn đề ra và thảo luận cho vỡ lẽ. Đối với bất cứ vấn đề gì đều phải đặt câu hỏi vì sao, đều phải suy nghĩ kỹ càng xem nó có hợp với thực tế không, có thật là đúng lý không, tuyệt đối không nên nhắm mắt tuân theo sách vở một cách xuôi chiều. Phải suy nghĩ chín chắn”.
Giáo dục theo quan điểm Hồ Chí Minh không chỉ nhằm nâng cao dân trí, giữ nền độc lập, xây dựng đất nước mà còn là một yếu tố cần thiết cho việc xóa nghèo, giảm tỷ lệ tử vong ở trẻ em, kiềm chế sự phát triển dân số, đạt được sự bình đẳng giới và bảo đảm phát triển bền vững, hòa bình và dân chủ. Trong Di chúc, Người nhấn mạnh: “Kế hoạch xây dựng lại đất nước ta đàng hoàng hơn, to đẹp hơn… Sửa đổi chế độ giáo dục cho hợp với hoàn cảnh mới của nhân dân, như phát triển các trường nửa ngày học tập nửa ngày lao động”. Xu hướng của thế giới toàn cầu hóa hiện nay là học suốt đời, giáo dục đại chúng, giáo dục cho mọi người. Đại hội XI của Đảng Cộng sản Việt Nam chỉ ra trở lực trên con đường phát triển nhanh, bền vững là nghẽn về giáo dục. Nghị quyết Hội nghị Trung ương 8 khóa XI (Nghị quyết số 29-NQ/TW, ngày 04/11/2013) về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo là sự vận dụng và phát triển sáng tạo quan điểm Hồ Chí Minh về giáo dục. Theo Nghị quyết, mục đích của đổi mới lần này là giáo dục con người Việt Nam phát triển toàn diện và phát huy tốt nhất tiềm năng, tính sáng tạo của mỗi cá nhân, xây dựng nền giáo dục thực học, thực nghiệp. Mục tiêu giáo dục là nâng cao dân trí, phát triển năng lực công dân, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài. Thực hiện tốt các nguyên lý giáo dục học đi đôi với hành, lý luận gắn với thực tiễn, giáo dục kết hợp với lao động sản xuất; giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và xã hội; chuyển mạnh quá trình giáo dục chú trọng trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học.

Giá trị thời đại của tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục

Từ buổi khai trường đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (09/1945), Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhận định: “Non sông Việt Nam có trở nên tươi đẹp hay không, dân tộc Việt Nam có bước tới đài vinh quang để sánh vai với các cường quốc năm châu được hay không, chính là nhờ một phần lớn ở công học tập của các em”. Quan điểm của Người cách đây 71 năm đã dự báo trước được điều mà ngày nay thế giới đang rất quan tâm, đó là chú trọng nguồn nhân lực chất lượng cao và vai trò của giáo dục với việc phát triển con người toàn diện.
Nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục, Phó Tổng Giám đốc UNESCO Hans D’Orville phát biểu tối ngày 14/05/2010 ở Đại sứ quán Việt Nam tại Pháp nhân dịp Kỷ niệm 120 năm Ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng: “Tư tưởng Hồ Chí Minh cũng hoàn toàn phù hợp với vai trò của UNESCO, luôn hoạt động theo phương châm “thúc đẩy mạnh mẽ sự nghiệp giáo dục toàn dân và truyền bá văn hóa...” Hồ Chí Minh đã đưa ra thông điệp này cách đây hơn 60 năm, nhưng đến nay nó vẫn giữ nguyên giá trị. Đặc biệt sự chú trọng của Người đối với tình trạng bất bình đẳng về điều kiện sống và về thế giới cho đến nay vẫn mang tính toàn cầu và đúng với mọi lứa tuổi. Chúng ta có thể thấy tinh thần của thông điệp đó được phản ánh đầy đủ trong báo cáo mới đây về phổ cập giáo dục cho tất cả mọi người mang tên Tiếp cận những người bị gạt sang bên lề xã hội. Theo báo cáo này, tính đến nay, thế giới có 72 triệu trẻ em chưa được đến trường, trong đó có 54% là các bé gái, và 759 triệu người lớn mù chữ trong đó có ¾ là phụ nữ. Như vậy, chúng ta phải công nhận rằng thông điệp của Hồ Chí Minh mang giá trị toàn cầu và nó luôn có giá trị thời đại, bởi vì nó hướng tới tương lai. Cũng như chính Người đã từng nói: Vì lợi ích mười năm trồng cây, vì lợi ích trăm năm trồng người”. Cũng với tinh thần này, ông Hans D’Orville nhấn mạnh: “Hồ Chí Minh trở thành một người thầy về cuộc sống tiếp thu trong một thế giới có xu hướng toàn cầu hóa hiện nay”.
Theo Trưởng Đại diện Văn phòng UNESCO tại Hà Nội Katherine Muller Marin, từ khi được thành lập vào năm 1946, UNESCO đã đi đầu trong nỗ lực xóa bỏ nạn mù chữ trên toàn cầu. Điều này đã được Chủ tịch Hồ Chí Minh nêu lên từ năm 1945 khi Người trở thành Chủ tịch Chính phủ lâm thời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa: “Mục tiêu cuối cùng của việc học là trở nên con người theo đúng nghĩa của từ này”. Tư tưởng của Người có mối tương liên với 04 trụ cột của việc học đã được Ủy ban về Giáo dục cho thế kỷ XXI xác định trong báo cáo trình lên UNESCO trong thập kỷ 1990 như những nguyên tắc cơ bản cho việc “định hình lại giáo dục”. Bởi Di sản Hồ Chí Minh cũng từng nhắc tới 04 trụ cột của giáo dục là:
“Học để biết, ngụ ý cung cấp những công cụ nhận thức cần có để hiểu biết thế giới và những điều phức tạp của nó một cách tốt hơn, và để có nền tảng đủ và phù hợp để học tập trong tương lai.
Học để làm, có nghĩa là cung cấp các kỹ năng giúp các cá nhân tham gia một cách có hiệu quả vào nền kinh tế và xã hội toàn cầu.
Học để làm người, có nghĩa là cung cấp những khả năng tự phân tích và kỹ năng xã hội để giúp các cá nhân phát huy đầy đủ nhất tiềm năng của mình về mặt tâm lý - xã hội, về tình cảm cũng như thể chất, để trở thành một “con người toàn diện” về mọi mặt.
Học để chung sống ngụ ý là hướng các cá nhân vào những giá trị tiềm ẩn trong các nguyên tắc dân chủ, sự hiểu biết giữa các nền văn hóa, tôn trọng và hòa bình ở mọi cấp bậc xã hội và quan hệ giữa người với người nhằm giúp cho các cá nhân và các xã hội cùng sống trong hòa bình và hòa thuận”.
Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) khẳng định: “Giáo dục và đào tạo có sứ mệnh nâng cao dân trí, phát triển nguồn nhân lực, bồi dưỡng nhân tài, góp phần quan trọng phát triển đất nước, xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam. Phát triển giáo dục và đào tạo cùng với phát triển khoa học và công nghệ là quốc sách hàng đầu; đầu tư cho giáo dục và đào tạo là đầu tư phát triển”. Quan điểm đó của Đảng, rõ ràng, là sự vận dụng và phát triển sáng tạo triết lý Hồ Chí Minh về giáo dục trong bối cảnh mới hiện nay./.